Minister van Omgeving Zuhal Demir (N-VA) nam het initiatief toen uit de OVAM-cijfers bleek dat er in Vlaanderen nog jaarlijks 18.171 ton zwerfvuil moet opgeruimd worden.

De Vlaamse regering gaf eind december toestemming om het voorstel van de Belgische verpakkingsindustrie voor een digitaal statiegeldsysteem te testen door proefprojecten. Bij het digitaal statiegeldsysteem moeten twee codes gescand worden voor je een verpakking in de blauwe zak thuis of in ‘openbare blauwe bakken’ mag gooien. De minister vraagt dat de evaluatie van dit systeem in 2023 gebeurt.

Het einddoel is de invoering van statiegeld op flessen en blikjes in 2025 met een systeem dat technisch haalbaar is en toegankelijk voor iedereen. Het moet ook effectief de problemen aanpakken: het zwerfvuil drastisch verminderen en de circulariteit van hoogwaardig materiaal bevorderen.

Minister van milieu Zuhal Demir (N-VA) legde uit dat, als het digitale systeem niet superieur is aan een gewoon statiegeldsysteem, ze een klassiek statiegeldsysteem invoert. Daarbij krijgen mensen geld terug wanneer ze lege blikjes en flesjes terugbrengen in verkooppunten. OVAM bevestigde dit in de oproep naar bedrijven die een rol willen spelen in de opzet van het systeem

Digitaal statiegeld

Een digitaal statiegeldsysteem is nog nergens ter wereld toegepast. Er is geen praktisch voorbeeld van of en hoe het zou werken. Er zijn geen empirische data beschikbaar en of met dit systeem dezelfde resultaten kunnen worden bereikt als met het klassieke statiegeld. Er bestaan slechts enkele studies over dit onderwerp, waaronder de studie “Every Packaging Counts – DDRS Blueprint”  dat de Belgische verpakkingsindustrie bestelde bij PricewaterhouseCoopers (PwC).

De studie van PwC werd eind september 2022 opgeleverd aan het verpakkende bedrijfsleven. Die hield de studie geheim. Pas na de regeringsbeslissing en onder druk van oppositie en media zorgde minister Demir dat de studie openbaar werd gemaakt. Dat was op 13 januari 2023, drie weken na de beslissing van de Vlaamse regering.

Studie besteld door de verpakkingsindustrie

Wij hebben de blauwdruk voor digitaal statiegeld geanalyseerd. De verpakkingsindustrie gaf consultancybureau PwC de opdracht om een rapport te maken dat kan “dienen als een duidelijk, met cijfers onderbouwd argument waarom deze aanpak beter is dan het klassieke statiegeldsysteem”. Daarom kijken wij ook kritisch naar de studie en wijzen wij op de beperkingen ervan en de vragen die nog moeten worden beantwoord.

Onze analyse presenteert beide systemen, met inbegrip van hun respectieve kosten en tijdschema voor de uitvoering. We kijken of het digitaal systeem even effectief is als het klassieke op het gebied van afvalvermindering, retourpercentage van hoogwaardige materialen en het potentieel voor hergebruik.

De studie van PwC bewijst niet dat de invoering van een digitaal statiegeld tegen 2025 haalbaar is, integendeel. De PwC-studie toont evenmin aan dat het scansysteem effectief zou zijn in het verminderen van zwerfvuil – iets wat het klassieke statiegeld wel heeft bewezen en bewijst in de buurlanden.

Onze analyse wijst op de vele risico’s voor de consument: uitsluiting van mensen die geen toegang hebben tot het internet of tot een bankrekening. Slechts de helft van de Belgische bevolking beschikt over de nodige digitale vaardigheden. De noodzaak om persoonsgegevens te delen en de risico’s van fraude of misbruik van het systeem zijn ook problematisch voor de gebruikers. Deze belemmeringen brengen het gebruik van het systeem en dus het succes ervan in gevaar.

Uit onze analyse blijkt dat het digitale statiegeld niet beantwoordt aan de doelstellingen om de kwaliteit van de recycling te verbeteren of om zich aan te passen aan de Europese normen inzake hergebruik. Dit is zeer problematisch omdat Europa een snelle overgang naar een meer circulaire economie op Europees niveau plant. Ook het effect op zwerfvuil is niet aangetoond. Nochtans was de strijd tegen zwerfafval het uitgangspunt voor minister Zuhal Demir toen zij het statiegeldsysteem aankondigde.

Uit de studie van PWC blijkt ten slotte dat een digitaal systeem een aanzienlijke bijdrage van de Belgische gemeenten zou vergen. Of het nu gaat om de plaatsing van meer dan 136.000 extra openbare vuilnisbakken of het eventuele beheer van thuisscanners voor huishoudens.

Vele elementen in de studie moeten nog worden uitgeklaard: De kosten-batenanalyse bevat geen gegevens en onjuiste berekeningen en de bestuurslaag van de studie ontbreekt.

Conclusies

Uit onze analyse blijkt dat de haalbaarheid van het digitale systeem nog lang niet is aangetoond. Bijgevolg is het onrealistisch dat digitaal statiegeld  tegen de deadline van 2025 van start kan gaan.

Nog zorgwekkender is dat de PwC-studie niet aantoont dat het digitale systeem de beoogde doelen zou bereiken, namelijk: vermindering van zwerfvuil, verhoging van de recyclingkwaliteit. Waarom een digitaal systeem opzetten waarvan niet bewezen is dat het werkt? Vooral wanneer het klassieke systeem werkt en in een hele reeks Europese landen wordt opgezet. Ten slotte blijkt dit systeem niet toegankelijk te zijn voor alle consumenten, en een onnodige budgettaire en organisatorische last op de schouders van de gemeenten te leggen.