Statiegeld is het systeem waarbij een klein bedrag wordt betaald bij de aankoop van een product. Het volledige bedrag wordt terugbetaald wanneer het product weer wordt ingeleverd.

In Nederland zit er statiegeld op hervulbare glazen flessen en op plastic flessen van meer dan 1 liter. In België zit er statiegeld op hervulbare glazen flessen. Maar er is nog geen statiegeld voor alle plastic flessen en niet voor de blikjes.

 

Wat is de link tussen statiegeld en CO2-uitstoot?

Alles wat wij doen kost energie, dus ook de productie, consumptie en verwerking van drankverpakkingen. Het doet ertoe hoe we dat systeem precies inrichten. De keuze voor materialen van drankverpakkingen, het vervoer van de verpakkingen naar de winkel, de manier hoe we het afval inzamelen, dat alles bepaalt hoe groot de CO2-voetafdruk is van de drankverpakkingen.

Statiegeld is een methode om de CO2-voetafdruk van de drankverpakkingen naar beneden te krijgen. Alles meegerekend, van de productie van het plastic tot het recyclen of verbranden van het flesje, leidt statiegeld tot een CO2-besparing ten opzichte van de huidige inzamelsystemen. Met statiegeld worden meer plastics goed gerecycled, worden ze minder verbrand en is er minder olie nodig om nieuw plastic te produceren.

Hieronder berekenen we wat het verschil is aan uitstoot van CO2 tussen statiegeldsystemen en de huidige inzamelsystemen in Nederland en België.

 

Nederland

Plastic flessen

 

In 2017 voerde CE Delft in opdracht van het Ministerie van Infrastructuur en Waterstaat een studie uit naar de kosten en effecten van statiegeld. De studie becijferde daarbij ook de CO2-besparing die statiegeld op kleine plastic flessen en blikjes oplevert.

De CO2-berekening in de statiegeldstudie leunt sterk op een onderzoek uit 2011 van CE Delft waarin de milieuverschillen voor verschillende inzamelsystemen in kaart worden gebracht. De conclusie daarbij was dat de hoeveelheid recyclaat die wordt geproduceerd en ingezet in nieuwe producten, doorslaggevend is. De invloed van transport ten opzichte van het hergebruik van het materiaal, is bijvoorbeeld beperkt.

De statiegeldstudie schat in dat op dit moment effectief 58% van de kleine plastic flessen wordt gerecycled. Wanneer dat met statiegeld wordt opgetrokken naar 90% dan levert dat voor plastic flessen een jaarlijkse CO2-besparing op van 20 kton.

 

Blikjes

 

Voor blikjes wordt er een onderscheid gemaakt tussen blikjes uit staal en blikjes uit aluminium. De studie schat dat de verschillen voor blikjes van staal beperkt zijn omdat die relatief goed terug te winnen zijn uit verbrandingsovens. Bij aluminium blikjes treden er echter grotere verliezen op. De studie komt voor aluminium blikjes momenteel uit op een recyclingpercentage van 62%. Bij een 90% retour van blikjes, wordt volgens de studie uiteindelijk 96% van het aluminium blik gerecycled. Dat leidt tot een CO2-besparing van 34 kton.

De uitbreiding van statiegeld naar plastic flesjes en blikjes, uitgaande van 90% inzameling, zou in Nederland dus een jaarlijkse vermindering van 54 kton CO2-uitstoot opleveren.

We maken wel twee kanttekeningen bij deze cijfers. Allereerst wordt er momenteel minder van de plastic flessen gerecycled dan het percentage van 58% dat CE Delft hanteert voor de vergelijking. Een retourpercentage van 90% dankzij statiegeld zou dus een grotere verbetering zijn, en nog meer CO2-reductie behalen.

Bij de huidige rekenmethode wordt ook vocht en aanhangend vuil meegeteld bij het ingezamelde gewicht van de plastic flessen. Dat leidt tot een overschatting van de huidige recycling, en dus een onderschatting van de milieuwinst van statiegeld. Volgens sorteeranalyses van Eureco in opdracht van Rijkswaterstaat blijkt namelijk dat 41,8% van het gewicht van plastic flessen eigenlijk bestaat uit vocht en vuil. Het valt te verwachten dat de plastic flessen die worden geteld als ‘gerecycled’ ook een gelijkaardig aandeel vocht en vuil bevatten, waardoor het werkelijke recyclingpercentage van kleine plastic flessen substantieel lager uitvalt dan 58%. Het ligt eerder tussen de 30 en 40%. De werkelijke CO2-winst van 90% inzameling via statiegeld zal dus substantieel hoger liggen dan eerder is berekend.

 

Vlaanderen

Plastic flessen

 

In 2015 voerde de officiële Vlaamse Afvalstoffenmaatschappij OVAM een impactanalyse uit naar de invoering van statiegeld op eenmalige drankverpakkingen. Bij deze analyse werd niet doorgerekend wat de CO2-winst is van een statiegeldsysteem.

Uit het Nederlandse studiewerk valt op te maken dat de inzet van gerecycled materiaal de belangrijkste factor is voor het bepalen van de CO2-winst. Volgens de Nederlandse statiegeldstudie leidt de extra recycling van 7,6 kton PET tot een CO2-winst van 34 kton. Dat betekent 4,47 kton CO2-besparing per kton extra recycling van PET. Voor aluminium gaat de studie uit van 7 kton CO2-besparing voor iedere kiloton extra recycling.

Om de Nederlandse kengetallen toe te passen op de Vlaamse situatie is het nodig te bepalen met welk aandeel de recycling in België zou stijgen ten gevolge van statiegeld op plastic flessen en blikjes, zo staat ook in de impactstudie van de OVAM. Hieronder doen we de berekening.

Volgens studiewerk van Recover wordt de helft van de PET-flessen op de Vlaamse markt gerecycled (volgens cijferwerk van Fost Plus is dat 87,7%, maar hun rekenmethode leidt tot overschattingen). In Vlaanderen wordt jaarlijks 32 kton PET gebruikt voor drankverpakkingen. Als de recyclage van 50% verbetert naar 90% dan wordt dus 12,8 kton extra plastic gerecycled. Uitgaande van de Nederlandse CO2-besparing van 4,47 kton per kton PET-recycling, gaat het dan om 57,2 kton CO2-besparing bij de productie van plastic flessen in Vlaanderen.

 

Blikjes

 

In de Vlaamse statiegeldstudie van OVAM staat dat jaarlijks 4,966 kton aluminium blikjes op de Vlaamse markt wordt gebracht, waarvan volgens de studie 69,2% gescheiden wordt ingezameld en gerecycled. Dat levert 3,436 kton op.

Dan blijft er 1,530 kton aluminum over. Als we ervan uitgaan dat dit aluminium naar de verbrandingsoven gaat, dan wordt een deel ervan teruggewonnen uit de bodemassen. De efficiëntie daarvan wordt in de Nederlandse statiegeldstudie geschat op 62%. Het onderzoek van Recover haalt onderzoek van HJ P Claassens aan, dat een recyclingefficiëntie van aluminium uit bodemassen van 32% berekende. Uitgaande van een efficiëntie van 32 tot 62%, wordt zo nog 0,489 tot 0,948 kton gerecupereerd.

Er wordt in Vlaanderen met het huidige systeem dus in totaal 3,925 tot 4,385 kton aluminum van de blikjes gerecycleerd.

Een statiegeldsysteem met 90% gescheiden inzameling zou, samen met terugwinning van aluminium uit verbrandingsovens (voor de overige 10% blikjes), op een totale recyclage van 93,2 tot 96,2% uitkomen. Hierbij wordt dan 4,589 tot 4,777 kton aluminum gerecycleerd. Ten opzichte van de huidige situatie gaat dan om 0,392 tot 0,663 kton extra recycling. Uitgaande van 7 kton CO2-besparing per kton extra aluminiumrecycling, is er sprake van 2,7 tot 4,6 kton CO2-reductie bij statiegeld op blikjes.

De uitbreiding van statiegeld naar plastic flessen en blikjes, uitgaande van 90% inzameling, zou in Vlaanderen dus een jaarlijkse vermindering van 59,9 tot 61,8 kton CO2-uitstoot opleveren.

Statiegeld op plastic flessen zou in Vlaanderen (uitgaande van 90% gescheiden inzameling) de CO2-uitstoot met ongeveer 59,9 tot 61,8 kton CO2 verminderen. Dat is meer dan in Nederland (54 kton CO2). Dat heeft drie belangrijke oorzaken. Allereerst is er in Nederland statiegeld op grote plastic flessen, waardoor die nu al goed worden ingezameld en gerecycled. Ten tweede wordt in Vlaanderen relatief veel dranken in plastic geconsumeerd. Ten derde gaan we in de berekening voor Nederland uit van een kunstmatig hoog recyclingcijfer van de kleine plastic flessen, terwijl Recover in Vlaanderen een realistische inschatting heeft gemaakt van de recyclage van plastic flessen.

Statiegeld op plastic flessen en blikjes helpt om de CO2-voetafdruk in Nederland en Vlaanderen samen met ongeveer 115 kton te verminderen. Bomen planten is een veelgehoord recept om CO2 te compenseren. Een gemiddelde boom haalt jaarlijks ongeveer 20 kg CO2 uit de atmosfeer. Dat betekent dat de CO2-milieuwinst van statiegeld in Vlaanderen en Nederland in een jaar gelijkstaat aan de hoeveelheid CO2 die 5,8 miljoen bomen in een jaar uit de atmosfeer halen.

 

Effect op de klimaatimpact van de frisdrank- en waterindustrie

Van een blikje Coca-Cola of een flesje Spa is de verpakking verantwoordelijk voor een belangrijk deel en soms zelfs het grootste deel van klimaatvoetafdruk.

Bij de Groep Spadel zijn de verpakking en ingrediënten volgens hun eigen rapport samen verantwoordelijk voor 55% van de totale carbon footprint. De productie (20%) en logistiek (22%) wegen minder zwaar dan de flesjes zelf. Steeds meer producenten beseffen dat ze klimaatneutraal moeten worden. Een van de beste manieren om dat te bereiken, is gebruik maken van gerecycled materiaal.

Door virgin PET te vervangen door gerecycled PET (rPET) kan de totale CO2-afdruk van de verpakking sterk verminderen. Volgens de Ecoinvent dataset (v3.4 voor IPCC 2013 GWP 100a), is de bijdrage van rPET 0,472 CO2 eq/kg en die van virgin PET 2,92 CO2 eq/kg. De productie van nieuwe, virgin PET-plastic veroorzaakt ruim vijf keer zo veel CO2-afdruk dan het gebruik van gerecyclede PET. Dat betekent dat een plastic fles van 100% gerecycled materiaal een 80% lagere klimaatvoetafdruk heeft dan een fles gemaakt van virgin PET (de precieze winst kan variëren naar gelang de lokale omstandigheden).

Statiegeld helpt producenten op twee manieren. Allereerst zorgt het ervoor dat er meer materiaal wordt ingezameld voor hergebruik. Daardoor kan het aandeel gerecycled materiaal in een flesje worden verhoogd. Ten tweede zorgt statiegeld voor een schone stroom gerecycled PET. Die kan men direct gebruiken voor nieuwe flessen. De PET die in Nederland met ‘Plastic Heroes’ en in België met de blauwe zak wordt ingezameld, bevat meer verontreinigingen. Daardoor is de Plastic Heroes-PET en de blauwe-zak-PET moeilijker in te zetten in nieuwe PET-flessen.

 

Kostenefficiëntie statiegeld en klimaat

De Nederlandse statiegeldstudie van CE Delft heeft enkel berekend wat de kosten zijn van de uitbreiding van het huidige statiegeldsysteem naar kleine plastic flesjes en blikjes. Ze geeft daardoor geen goed beeld van de totale kosten van het statiegeldsysteem.

De Vlaamse statiegeldstudie van de OVAM berekende wel de totale kosten en schat dat de kosten voor het bedrijfsleven 36 miljoen euro bedragen terwijl de inkomsten op 78 miljoen worden geschat (tabel 3, scenario 5). Het grootste deel van die inkomsten bestaat uit niet ingeleverde flessen en niet ingeleverde bonnetjes. Als we die inkomsten buiten beschouwing laten dan kunnen we stellen dat de totale kosten van het systeem 21 miljoen euro bedragen.

Statiegeld leidt tegelijk tot een kostenreductie bij het huidige inzamelsysteem van verpakkingen, ter waarde van 9,3 miljoen euro (tabel 5), maar ook tot een verminderde inkomst van materialen via de inzameling van de blauwe zak, ter grootte van € 12,8 miljoen.

Tot slot schat de Vlaamse statiegeldstudie dat jaarlijks 20,1 miljoen wordt bespaard op het opruimen en voorkomen van het zwerfafval (tabel 3). Uitgaande van het studiewerk van de OVAM, kost de invoering van statiegeld op plastic flessen en blikjes volgens het studiewerk van de OVAM in totaal ongeveer 3,5 miljoen euro per jaar.

Maar om de echte totale kosten te bepalen, moet worden gekeken naar de bredere maatschappij. In opdracht van Recycling Netwerk becijferde een student van Universiteit Wageningen dat de Vlaamse Veehouderij jaarlijks 4,5 tot 6,8 miljoen euro kwijt is aan de kosten van zwerfafval, waarbij flesjes en vooral blikjes een belangrijke rol spelen. Bij het maaien belanden er soms stukjes van weggegooide blikjes of ander zwerfvuil in het veevoeder. Die stukjes veroorzaken letsels in de magen van runderen waardoor naar schatting 2.051 tot 2.474 koeien jaarlijks overlijden. Met statiegeld belanden er veel minder blikjes in de berm. Die kostenpost zou dus dalen.

Een rapport van Recover en Interafval stelde dat de Vlaamse kost van het zwerfafval van verpakkingen in de ordegrootte van 1 miljard euro ligt. Flesjes en blikjes maken maar liefst 40% uit van het totale volume zwerfafval en zijn overduidelijk de belangrijkste verpakkingen in het zwerfafval. Het geeft een indicatie van de brede maatschappelijke winst die geboekt wordt wanneer statiegeld op flesjes en blikjes wordt ingevoerd.

Vanuit maatschappelijk oogpunt, is statiegeld zonder twijfel een directe kostenbesparing, die ook nog CO2-winst oplevert. Ter vergelijking: het “Handboek milieu-prijzen 2017” van CE Delft rapporteert dat in 2015 een CO2-prijs van 48 euro had gepast om de klimaatdoelen te realiseren. Die prijs loopt op naar 80 euro in 2030 en 160 euro in 2050. Zo bezien is statiegeld dus een uitzonderlijk kostenefficiënt middel om de CO2-voetafdruk te verlagen.

 

Samengevat

Statiegeld helpt om de CO2-uitstoot te verminderen en dat levert geld op. Ten opzichte van de totale CO2-uitstoot van alle sectoren in Nederland en België (transport, energie, industrie) is de bijdrage relatief bescheiden. De grote winst zal moeten komen van het afstappen van fossiele brandstoffen voor onze energievoorziening en transport.

Maar, de bijdrage van statiegeld is toch ook significant. De maatregel is dus op zijn plaats binnen het divers pakket aan klimaatmaatregelen om de verschillende CO2-bronnen aan te pakken.

Statiegeld op plastic flessen en blikjes helpt om de CO2-voetafdruk in Nederland en Vlaanderen met ongeveer 115 kton te verminderen. Dat betekent dat de milieuwinst van statiegeld in een jaar gelijkstaat aan de hoeveelheid CO2 die 5,8 miljoen bomen in een jaar uit de atmosfeer halen.

Het voordeel van statiegeld als klimaatmaatregel is dat het snel en eenvoudig kan ingevoerd worden door een politieke beslissing en brede steun geniet bij 80% van de Nederlandse en Vlaamse bevolking. In die zin is het een quick win en low hanging fruit voor beleidsmakers die nu concrete klimaatmaatregelen willen nemen.

Naast een positief effect voor het klimaat heeft statiegeld ten slotte zeer grote voordelen voor de leefomgeving, het dierenwelzijn en de strijd tegen de plastic soep.

 

Effect van statiegeld op…	plastic flessen	blikjes	plastic flessen + blikjes (reductie in kiloton CO2)
Nederland	20	34	54
Vlaanderen	57,2	2,7 tot 4,6	59,9 tot 61,8
Totaal	77,2	36,7 tot 38,6	113.9 tot 115.8