Tweede Kamerlid Kauthar Bouchallikh (GroenLinks) brengt dinsdag 28 juni 2022 een motie ter stemming in de Tweede Kamer om nog dit jaar een begin te maken met het terugdringen van overbodig plastic-gebruik. Staatssecretaris voor I&W Vivianne Heijnen heeft deze motie afgeraden omdat realisatie dit kalenderjaar niet haalbaar zou zijn. Een snelle tentatieve inventarisatie van Recycling Netwerk Benelux (RNB) laat zien dat dat nog wel meevalt.

Van het jaarlijkse plastic-gebruik gaat volgens PlasticsEurope, de brancheorganisatie voor de plastic industrie, circa 40% naar verpakkingen. De meeste producten worden verpakt verkocht, en die verpakking bestaat best vaak uit plastic. Dat geldt voor alle soorten producten, en zeker voor voedingsproducten, de meest verkochte producten in supermarkten.

De motie verzoekt de regering om ‘een brede inventarisatie uit te zetten naar voor welke plastic producten nog dit kalenderjaar bindend beleid voor preventie dan wel hergebruik kan worden gerealiseerd’.

Snelle inventaris van overbodige verpakkingen is mogelijk

RNB heeft een lijst met verse groenten van de site van het voedingscentrum geplukt. Op basis van eigen ervaringen geven we voor elke groente aan of deze op dit moment in de supermarkt dan wel op de markt of bij een groentespeciaalzaak in plastic verpakt worden verkocht (zie de tabel hieronder).

Veel onbewerkte verse groenten zitten in de supermarkt regelmatig in plastic. Terwijl ze op de markt of bij de groentespeciaalzaak meestal wél onverpakt worden verkocht. Dit geeft aan dat een plastic verpakking voor deze onbewerkte verse groenten in elk geval niet nodig is om de kwaliteit ervan te waarborgen.

Veel verse groenten die onbewerkt in het schap liggen, worden ook voorgesneden of voorgeschild aangeboden. Deze voorbewerkte verse groenten zitten eigenlijk altijd in afgesloten plastic zakken verpakt. Dat zou uitdroging van de voorbewerkte verse groenten voorkomen, hun houdbaarheid verlengen, en zo voedselverspilling tegengaan. Dat is althans het argument dat doorgaans voor deze afgesloten verpakkingen wordt gebruikt.

Rol van plastic verpakkingen in voorkomen van voedselverspilling staat ter discussie

Het laatste woord is hierover nog zeker niet gezegd, maar de laatste jaren klinkt er vaker weerwerk tegen de geclaimde houdbaarheidsverlenging van verse voorbewerkte groenten in afgesloten plastic zakken. Het recente onderzoek van de Engelse milieuorganisatie WRAP toont dat verse groenten doorgaan met ademen. Ook als die voorbewerkt zijn. Hierdoor hoopt zich vocht op in de afgesloten plastic verpakking. Verse groenten bederven hierdoor sneller. Dit werkt voedselverspilling juist in de hand.

Ook zit je als consument vast aan de voorverpakte hoeveelheid in afgesloten zakken. Als deze hoeveelheid meer is dan voor een gerecht nodig is, wat voor de groeiende groep alleenwonenden al snel het geval is, dan wordt het restje verse groenten uiteindelijk vaak weggegooid. Voedselverspilling dus.

Beter zou zijn om zulke voorbewerkte verse groenten los aan te bieden, zoals in sommige groentespeciaalzaken nu al het geval is. Consumenten kunnen dan precies zoveel mee nemen als ze nodig hebben, bij voorkeur in herbruikbare zakken die consumenten zelf bij zich hebben.

Onverpakte verse en los aangeboden groenten, bewerkt of onbewerkt, kunnen worden beneveld om uitdroging te voorkomen indien nodig. Sommige supermarkten hebben deze voorziening al, maar een simpele plantenspuit doet het ook.

Brede inventarisatie voor andere voedingsproducten ook niet ingewikkeld

Voor fruit ligt een zelfde soort analyse voor de hand als voor verse groenten. Plastic verpakkingen zijn meestal niet nodig. Consumenten kunnen het los meenemen of in eigen herbruikbare zakken doen.

Veel andere voedingsproducten zoals rijst en granen, droge pasta, en noten zouden ook los aangeboden kunnen worden. Hiervoor bestaan al tapsystemen waarvoor consumenten dan hun eigen verpakking meenemen. Deze tapsystemen worden al gebruikt in verpakkingsvrije winkels, maar ook sommige supermarkten experimenteren hiermee.

Afzonderlijke koekjes in plastic, met z’n allen in plastic bij elkaar gehouden, en een kartonnen doos eromheen. Kleine plastic zakjes chips in grote plastic zakken chips. De voorbeelden van voedingsproducten in overbodig plastic zijn legio.

De brede inventarisatie die de motie voorstelt, zou kunnen beginnen met voedingsproducten. Voor bijvoorbeeld de geïdentificeerde onbewerkte verse groenten kan snel bindend beleid worden ingezet om overbodige plastic verpakkingen te voorkomen. De voorbewerkte  groenten hebben  waarschijnlijk wat meer tijd nodig.

Ook veel plastic voor andere producten

Door Zero Waste Europe zijn recentelijk de hoeveelheden plastic verpakkingen voor een twintigtal producten in kaart gebracht. Op internet wemelt het van voorbeelden van overbodig plastic-gebruik. Overbodige plastic verpakking van voedingsproducten voeren inderdaad de boventoon, maar ook bijvoorbeeld het kleine USB-stickje of andere kleine voorwerpen worden verkocht in een enorme plastic verpakking.

Plastic hoezen rond tijdschriften en reclame in de brievenbus zijn een ander voorbeeld van een 1,5 miljoen kilo aan overbodige plastic verpakkingen die jaarlijks door de Nederlandse voordeur komen. Vaak zijn er prima alternatieven om plastic-gebruik te vermijden of sterk terug te dringen. Zo kunnen tijdschriften of reclame prima in een postwikkel of bij elkaar worden gehouden met een adressticker in geval van tijdschriften of gebonden reclame. In andere landen, zoals België, zijn dergelijke postwikkels of adresstickers gangbaar. Dus waarom in Nederland niet?

Zo is er dus veel laaghangend ‘verpakkingsfruit’ waar bindend beleid op korte termijn  het plastic gebruik aan banden kan leggen.

Naast verpakkingen zijn er ook nog andere plastic producten die niet nodig zijn. Door de Europese richtlijn voor Single Use Plastics geïnitieerd, en door Nederland inmiddels in beleid omgezet, zijn bijvoorbeeld plastic oorstokjes, rietjes en drinkbekers niet langer toegestaan. Aanvullende inventarisatie van verpakkingen kan snel, maar ook overbodig plastic bij andere producten kan in kaart worden gebracht. Dat kost wellicht wel wat meer tijd.

Langzame en snelle mogelijkheden voor bindend beleid

Bindend beleid kan worden ingezet via wetgeving. Het invoeren van nieuwe wetgeving kost inderdaad nogal wat tijd omdat er een aantal procedurele stappen moeten worden doorlopen. Bindend beleid kan echter ook worden ingevoerd via een algemene maatregel van bestuur of via een ministeriële regeling. Dat is simpeler en sneller.

Voor zowel een algemene maatregel van bestuur als een ministeriële regeling is een wettelijke basis nodig. In deze wettelijke basis wordt voor plastic verpakkingen voorzien in het Besluit beheer verpakkingen 2014. Het besluit stelt onder andere immers dat verpakkingen zodanig ontworpen en gemaakt moeten zijn dat hergebruik mogelijk is, en dat het gewicht van verpakkingen zo laag mogelijk is.

Nederland heeft afgelopen jaren uitvoering gegeven aan de Europese richtlijn voor Single Use Plastics. Met de uitvoering van deze richtlijn is ook in Nederland plastic in producten als oorstokjes, rietjes en drinkbekers niet langer toegestaan. Het is nu zaak om door te pakken op het terugbrengen van het Nederlandse plastic-gebruik. Niet alleen om de toenemende plastic-vervuiling een halt toe te roepen. Plastics worden uit olie en gas gemaakt, en juist de aanvoer hiervan staat onder druk door de oorlog in de Oekraïne.

Voor een beperkt aantal producten, zoals plastic wegwerpbekers en maaltijdcontainers, is al beleid ingezet om het plastic-gebruik terug te dringen. Bovenstaande analyse laat echter zien dat tal van voedingsproducten nog niet worden aangepakt waarvoor bindend beleid óók snel mogelijk is. Het zou zonde zijn om hiermee wachten tot nadat ingezet beleid resultaat afwerpt. Dat leidt alleen maar tot onnodige vertraging.

Motie sluit aan op beleidsintentie overheid en bedrijfsleven

Op korte termijn is bindend beleid voor het terugdringen van overbodig plastic-gebruik dus zeer wel mogelijk. Dergelijk beleid sluit aan bij de wens van de rijksoverheid om Nederland binnen Europa een voorlopersrol te laten vervullen op gebied van circulaire economiebeleid.

Ook het bedrijfsleven heeft in het zogenoemde Plastic Pact beloofd om vóór 2025 het plastic-gebruik met 20% teruggedrongen te hebben ten opzichte van 2017.

Bovendien zou Nederland hiermee niet de eerste zijn om onnodig plastic te verbieden. Een verbod op plastic verpakking van verse groente en fruit ging in Frankrijk al in op 1 januari 2022 met de Wet tegen verspilling en voor de circulaire economie. In Luxemburg gaat het verbod in op 1 juli met een wijziging op de Wet verpakkingen en verpakkingsafval (document 7656). Wanneer volgt Nederland om voor deze en andere voor de hand liggende producten het onnodige plastic te vermijden?

Onderstaande tabel laat voor onbewerkte verse groenten (kolom 2-4) en voor bewerkte verse groenten (kolom 5-7) zien of deze groenten onverpakt (groen) dan wel in plastic verpakt (rood) worden aangeboden in supermarkten (kolom 2 en 5) en op de markt of in groentespeciaalzaken (kolom 3 en 6). Als groenten onverpakt worden aangeboden op de markt of in groentespeciaalzaken dan kan dat in supermarkten in principe ook. Eventueel kunnen consumenten dan zelf een herbruikbaar groentezakje of iets dergelijks meenemen. Deze tabel is op een namiddag tot stand gekomen op basis van de eigen winkelervaringen van de auteurs. De resultaten moeten derhalve als tentatief worden beschouwd. Het laat echter zien dat een dergelijke evaluatie snel kan, ook als die grondiger in interactie met supermarkten wordt gedaan.