Hoe is het nu met statiegeld in Nederland?

Met betrekking tot statiegeld op plastic flesjes en blikjes is er de afgelopen tijd veel gebeurd. In november 2024 was er een zitting over de ondermaatse inzameling van plastic flesjes, het ministerie van IenW is begonnen met de evaluatie van de statiegeldregeling, het FD meldt dat een verhoging van statiegeld een optie is en met de Consumentenbond pleiten we voor een premie van 5 cent extra. Wat is de stand van zaken en hoe denken wij als Fair Resource Foundation?

Het staat buiten kijf: statiegeld zorgt ervoor dat meer verpakkingen ingeleverd worden. Maar het statiegeldsysteem kent veel mankementen en door ‘meestribbelen’ (zeggen mee te doen, maar ondertussen vertragen en afzwakken) door de industrie is het voor consumenten niet altijd gemakkelijk om verpakkingen in te leveren. Het wettelijk verplichte inleverdoel van 90%, zoals vastgesteld in het Besluit beheer verpakkingen, is in het geval van flessen, zowel grote als kleine, in 2023 met slechts 74% niet gehaald. De cijfers over 2024 moeten nog komen, en dat is dan ook voor de eerste keer ook over blikjes, maar het vermoeden is dat de 90% wederom niet gehaald is. Dat betekent ook dat veel flesjes en blikjes nutteloos in het milieu of elders belanden en dat deze dus niet goed gerecycled worden.

Dat het doel tot nog toe niet gehaald is, is algemeen bekend en baart zorgen. In opdracht van het ministerie van Infrastructuur en Waterstaat is CE Delft nu bezig met de evaluatie van de statiegeldregeling, zo gaf staatssecretaris Jansen aan tijdens het commissiedebat Circulaire Economie op 19 december 2024. Hij gaf daarbij ook aan dat die evaluatie met zijn eerste beleidsreactie in het voorjaar van 2025 naar de Tweede Kamer wordt gestuurd. Wij spraken de onderzoekers en gaven ze verbeteringen mee. 

De Inspectie voor Leefomgeving en Transport (ILT) is eveneens zeer kritisch op de ondermaatse prestatie van stichting Verpact en legde vijf Lasten onder Dwangsom (LoD) op. Fair Resource Foundation speelde hierbij een actieve rol, waarbij wij vooral willen dat de 90% inzamelnorm zo snel mogelijk gehaald zou worden. Wij wilden een aanscherping van de Lasten onder Dwangsom en dienden daarom een bezwaar in. Dit mochten we op 22 november toelichten op kantoor van de ILT, in aanwezigheid van Verpact, die probeerde om onder de Lasten uit te komen. 

Met de inzameling van flesjes en blikjes gaat het niet goed. Doelen worden niet gehaald en consumenten ervaren veel ongemak bij het inleveren. En dat komt door fouten in de regelgeving. Wat moet er volgens ons gebeuren op het gebied van statiegeld? 

1. Leg verkooppunten een innameplicht op

De verantwoordelijkheid voor statiegeld is gelegd bij degene die dranken voor het eerst in Nederland op de markt brengt: de producenten en de importeurs. Als Fair Resource Foundation hebben we altijd gezegd dat deze verantwoordelijkheid bij de verkooppunten moet liggen. Hiermee bedoelen we: waar je flessen, flesjes en blikjes koopt, daar moet je ze ook weer inleveren en je statiegeld terugkrijgen. Nu moet de consument bijna altijd naar de supermarkt en niet iedereen heeft zin om diens verpakking van een bioscoop of een tankstation mee te nemen en naar de supermarkt te brengen.

In reacties op nieuwe statiegeldwetgeving gaven gemeenten, brancheclubs en milieuorganisaties voorstander te zijn van die innameplicht. Maar toch kwam deze er niet, hoogstwaarschijnlijk doordat verpakkingsindustrie en verkooppunten dit niet wilden. Hoe zij de innameplicht uit de wet wisten te houden, is onduidelijk, zo blijkt uit dit artikel van de NOS. De omroep kreeg via een WOO-verzoek wel zienswijzen van organisaties die voor een innameplicht zijn, maar geen mails of standpunten van de industrie, behalve een gezamenlijke reactie van Verpact en supermarkten. Zij hadden het eigenlijk vooral over afzwakking van beleid, zeiden niks over ‘geen innameplicht’, maar kregen die wel voor elkaar. Het is dus nogal onwaarschijnlijk dat er niet gelobbyd is. ‘Hoe minder je ziet, hoe verder lobby al ontwikkeld is‘, schetst de NOS overtuigend. Goed nieuws in het eerste artikel is overigens dat de Federatie Nederlandse Levensmiddelen, de supermarkten en Verpact inmiddels een voorstander van de innameplicht zeggen te zijn. En dit is ook logisch, want het maakt het veel makkelijker om de doelstelling te halen. En bij batterijen is de campagneslogan ‘Waar je ze koopt, kun je ze kwijt’. Waarom dus niet ook bij drankjes? 

2. Verhoog het statiegeld

Het FD schrijft half december 2024 over onderzoek van Ipsos in opdracht van Verpact, waaruit blijkt dat verhoging van statiegeld zou leiden tot een hogere inzameling. Een verhoging van het statiegeld kan, zo zegt Ipsos op basis van onderzoek onder consumenten, leiden tot 4% meer inzameling: “Dat betekent dat dan 82% van de plastic flessen wordt ingezameld, in plaats van de huidige 78%”. 

Waar het onderzoek van Ipsos ging over verwachtingen van Nederlandse consumenten als het statiegeld verhoogd zou worden, zien we in het buitenland allang bewijs dat hoger statiegeld leidt tot meer inzameling. Dit blijkt uit een verzamelstudie van Reloop. Noorwegen bijvoorbeeld krikte het inleverpercentage van blikjes op van 84,3% naar 93% door het statiegeldbedrag in 2018 met omgerekend 10 eurocent te verhogen. De Amerikaanse staat Oregon deed het inleverpercentage van alle drankverpakkingen van 73% naar 86% stijgen in twee jaar tijd door het statiegeld met 5 dollarcent te verhogen. Een verhoging van statiegeld in de Canadese staat Alberta zorgde voor 12% meer inlevering in een periode van drie jaar tijd. 

Een verhoging van statiegeld gaat in Nederland dus ook voor meer inname zorgen en vinden wij een goed idee. Het tarief van 15 cent op plastic flesjes en blikjes kan wat ons betreft wel naar 25 cent. Het tarief op grote flessen, sinds de invoering van statiegeld in 2001 gesteld op 25 cent, mag inmiddels wel eens aan de inflatie aangepast worden en naar 50 cent. Het is hierbij wel van belang dat het gemakkelijker wordt voor consumenten om verpakkingen met statiegeld in te leveren.

3. Verminder de uitzonderingen

Het statiegeldsysteem gaat gebukt onder uitzonderingen. In 2020 werd statiegeld alleen verplicht voor plastic flessen met frisdrank en water. Door inzet van ons kwamen sappen en nectars hier (deels) bij. Maar er zijn verschillen tussen flesjes en blikjes en er zit geen statiegeld op ciders en zuivel. Recyclers geven inmiddels aan prima plastic met zuivel te kunnen verwerken. Dat gebeurt nu namelijk al voor de plastic flessen met zuivel die niet via statiegeld worden ingezameld. Verpakkingen uitzonderen van statiegeld betekent dat ze meestal weggegooid worden, waardoor het ingewikkelder is ze in te zamelen, terwijl ze wel meetellen voor de norm van 90%.

Ook zit er geen statiegeld op afwijkende verpakkingen als drankkartons en drinkzakjes, met als gevolg dat die pouches een steeds groter onderdeel worden van het zwerfafval. Het aantal drinkzakken in het zwerfafval in Nederland nam volgens de Zwerfinator de laatste jaren met meer dan 50% toe, waarbij tweederde van die zakken van Capri-Sun zijn. Wat ons betreft komt hier ook statiegeld op, en graag ook op drankkartons. Als statiegeld vanwege de verpakking zelf een probleem zou zijn voor de inname, dan horen deze verpakkingen niet op de markt te zijn. 

Door ofwel op alle drankverpakkingen statiegeld te heffen, ofwel verpakkingen zonder statiegeld van de markt te halen, maken we de markt trouwens ook eerlijker voor producenten. Iedereen doet aan statiegeld, ontwijken is niet meer mogelijk, en de consument weet waar die aan toe is.  

5. Voer een beloning van 5 cent extra in 

Doordat verpakkingen niet teruggebracht worden, terwijl er wel statiegeld over is betaald, is tot april 2024 het enorme bedrag van 374 miljoen euro niet door consumenten geïncasseerd (peildatum april 2024,). Dit bedrag, inmiddels mogelijk opgelopen tot een half miljard, staat op de bankrekening van Verpact. Stel je eens voor wat Verpact alleen al met de rente daarop kan doen. Feit is en blijft dat dit geld door de consument is betaald en niet bij Verpact hoort te blijven. En dus moet het geld terug naar de consument. 

Met de Consumentenbond pleiten wij we voor een tijdelijke verhoging van het teruggavebedrag bij flesjes en blikjes: betaal 15 cent bij aankoop, en krijg 20 cent bij teruggave. Wij willen deze extra beloning totdat alle opgepotte miljoenen weer terug zijn bij de consument of totdat Verpact het wettelijk doel van 90% daadwerkelijk gehaald heeft voor de flesjes én de blikjes. Zo halen we de perverse prikkel uit de regelgeving dat de sector geld verdient aan niet ingeleverde plastic flessen en blikjes en dat een matig lopende inzameling financieel rendabel voor ze is. De oproep voor 5 cent extra terug richten wij vooral aan Verpact voor wie dit (redelijk) simpel te regelen is.

We stellen ook voor om de regelgeving zodanig aan te passen dat maximaal 5% van het niet-uitgekeerde statiegeld gebruikt mag worden voor ondersteuning van het systeem. Deze gelden mogen ook enkel voor ondersteuning van het statiegeldsysteem worden gebruikt, en bijvoorbeeld niet om de inzameling van overige verpakkingen te financieren. We roepen de overheid op om een bestemming te vinden voor het niet-uitgekeerde statiegeld dat de duurzame transitie van verpakkingen ondersteunt.

6. Verbeter de handhaving

Het invoeren van een innameplicht maakt de verkooppunten verantwoordelijk voor het innemen van verpakkingen en het teruggeven van statiegeld. Als mensen hun producten kunnen inleveren waar zij ze kopen, dan zullen zij dit ook sneller doen. En als verkooppunten zelf, in plaats van een producent of importeur op afstand, verantwoordelijk worden voor verpakkingen zonder statiegeld, dan kan de overtreding directer vastgesteld worden. Deze maatregelen zorgen ervoor dat de norm van 90% inname sneller gehaald wordt.

Bij het halen van de norm hoort volgens ons ook een effectievere handhaving. Die ligt nu bij de Inspectie Leefomgeving en Transport (ILT), die een goede wil maar ook een ingewikkelde positie heeft. En ook dit heeft te maken met de keuze dat producenten en importeurs, en niet de verkooppunten, verantwoordelijk zijn voor het statiegeld. ILT moet nu Verpact en importeurs aanspreken. En in het geval van een geïmporteerd product kan dit veel werk zijn: de ILT moet helemaal gaan uitpluizen wie daadwerkelijk de importeur is. De Inspectie kan vervolgens alleen Lasten onder Dwangsom (LoD’s) opleggen, wat het ook heeft gedaan, maar het kost de ILT veel tijd en energie om een LoD op te leggen en erop toe te zien. Een Last onder Dwangsom is namelijk een sanctie, vaak in de vorm van een geldbedrag, die in de toekomst wordt afgegeven als een overtreding geconstateerd blijft, en dit gaat per definitie dus over een langere periode. 

Dit roept de vraag op of de LoD’s niet wat sneller kunnen worden uitgevaardigd. Het roept eveneens de vraag op in hoeverre LoD’s een effectief instrument zijn om het bedrijfsleven te dwingen doelstellingen te halen. Beter is wat ons betreft om te kijken naar boetes bij overtredingen die voldoende afschrikwekkend zijn en ook meteen worden uitgevaardigd zonder dat daar een slepend en duur proces met de ILT voor nodig is. Meteen beboeten is een effectieve financiële prikkel. Terwijl Verpact nu van de ILT tot eind 2026 de tijd heeft gekregen om de norm van 90% te halen. Daarmee is het voor een periode van 5 jaar in overtreding, aangezien statiegeld op flesjes in 2021 is ingevoerd.  

Tot slot, de zitting bij de ILT
Voor wie zich afvraagt: welke besluiten heeft de ILT eigenlijk genomen na de zitting met Fair Resource Foundation en Verpact? Wel, nadat wij de ILT eerst nog moesten aansporen om de besluiten te publiceren, kregen we die op 31 december. Ons pleidooi om de Lasten onder Dwangsom aan te scherpen is verworpen, met onder meer als argument dat de ILT vindt dat inhoudelijke aanscherping aan politiek is. De ILT vond dat Verpact aan de meeste van de LoD’s had voldaan (wat ons betreft kon Verpact dit makkelijk halen omdat die LoDs in de loop van het proces zijn afgezwakt – bijvoorbeeld de eis tot een hoger statiegeld werd afgezwakt tot een onderzoek naar hoger statiegeld). Eén LoD staat nog, namelijk dat eind 2026 door Verpact 5.400 uitbetalende innamepunten zijn gerealiseerd. De ILT geeft Verpact hiermee tot eind 2026 de tijd om wil dat de wettelijke norm van 90% te halen. Ondertussen kijken we uit naar de evaluatie van CE Delft van statiegeld en de eerste beleidsreactie van IenW die dit voorjaar naar de Tweede Kamer gaat.

More on this topic