Dit artikel beschrijft het nut en noodzaak van ambitieus overheidsbeleid om herbruikbare verpakkingen te stimuleren.

Één van de doelen van de Europese richtlijn over wegwerpplastics (SUPD) is het bevorderen van het gebruik van herbruikbare producten en met name verpakkingen. De Europese richtlijn verplicht lidstaten specifiek om ambitieuze en aanhoudende consumptievermindering van plastic wegwerp- drinkbekers en voedselverpakkingen te bereiken in 2026 ten opzichte van 2022. Dit type verpakkingen zijn een dagelijks voorbeeld van verspilling en komen veelvuldig voor in het zwerfafval. Daarom stelt federaal minister van Leefmilieu Khattabi in het concept Koninklijk Besluit (zie onderstaand kader) een verbod voor op plastic wegwerpdrinkbekers en maaltijdcontainers voor take-away consumptie teneinde duurzame alternatieven te stimuleren.

Wat is het probleem? 

De afgelopen 10 jaar steeg de hoeveelheid huishoudelijke eenmalige verpakkingen met 10%, naar 877.000 ton in 2019 (OVAM, 2021). De impact van de COVID-crisis op de hoeveelheid verpakkingen is nog niet gekwantificeerd, maar er is ongetwijfeld een significante toename aan afhaal- en bezorgmaaltijden in eenmalige verpakkingen. Het merendeel van deze verpakkingen komt terecht in het restafval, bestemd voor verbranding, of belanden in het zwerfvuil (Schmid, 2018; Morales, 2021). Kortom, een verspilling van grondstoffen die niet past bij de Belgische plannen voor een circulaire economie.

Terwijl de hoeveelheid wegwerpverpakkingen stijgt, daalt het aandeel huishoudelijke herbruikbare verpakkingen. Dit blijkt uit het Activiteitenverslag over 2020 van de Interregionale Verpakkingscommissie (IVC). Al lang vóór de SUPD zijn er wettelijke afspraken gemaakt over herbruikbare verpakkingen in het Samenwerkingsakkoord betreffende de preventie en het beheer van verpakkingsafval. Dit akkoord stelt dat het aandeel van herbruikbare verpakkingen voor dezelfde goederen niet mag verminderen in vergelijking tot het voorgaande jaar. Het aandeel herbruikbare verpakkingen op de markt dient zelfs te worden verhoogd. Deze bepalingen blijken echter een dode letter want in de praktijk worden ze helaas niet nageleefd door de verpakkingssector. Herbruikbare verpakkingen op de markt zijn op dit moment zeer beperkt en slechts beperkt tot glazen flessen voor bier, frisdrank en water (zie onderstaande grafiek). De IVC moet namens de Vlaamse, Brusselse en Waalse Gewesten toezien dat het Samenwerkingsakkoord betreffende de preventie en het beheer van verpakkingsafval wordt nageleefd. Maar ondanks de dalende trend wordt er niet gehandhaafd. Kortom, het is hoog tijd dat er eindelijk actie wordt ondernomen om het aandeel herbruikbare verpakkingen te verhogen.

Wat zijn de voordelen van hergebruik?

Om de transitie naar een circulaire economie te realiseren dient te worden ingezet op preventie en hergebruik. Het vervangen van wegwerpverpakkingen door herbruikbare verpakkingen leidt namelijk tot minder grondstoffenverbruik, minder CO2-uitstoot en minder (zwerf)afval (UU, 2020, LCI, 2021; OVAM, 2021). Hergebruiksystemen bieden volgens het rapport Realising Reuse van Rethink Plastics ook economische voordelen en opportuniteiten voor nieuwe businessmodellen en werkgelegenheid op lokale/regionale schaal. Volgens het rapport kan door het Vvervangen van 50% van de wegwerp drinkbekers en maaltijdbakjes met herbruikbare alternatieven in Europa tot 27,1 miljoen ton grondstoffenk; 7,4 miljard m3 water; 2,6 miljoen ton CO2 equivalent, en 10,4 miljard euro worden bespaard (in 2030).

Herbruikbare maaltijdbakjes zijn in eerste instantie duurder in de aanschaf dan wegwerpverpakkingen, maar de investering kan snel terug worden verdiend omdat er wordt bespaard op de kosten voor nieuwe eenmalige verpakkingen.

Wanneer is een verpakking “duurzaam”?

Veel bedrijven presenteren hun verpakkingen als duurzaam. Dit zijn echter vaak ongefundeerde claims die niet aan strikte criteria voldoen (ECOS, 2021). Verpakkingen zijn pas echt duurzaam wanneer ze niet alleen zijn ontworpen op basis van ecodesign principes maar ook onderdeel zijn van een hergebruiksysteem. We spreken van een hergebruikssysteem wanneer een verpakking én het systeem eromheen ontworpen zijn om de verpakking een minimum aantal keer te gebruiken voor het oorspronkelijke doel. Doorgaans geldt dat hoe vaker de verpakking wordt hergebruikt (dus langere levensduur), hoe meer wegwerpverpakkingen worden vermeden (dus minder grondstoffenverbruik), en hoe groter de milieuwinst (en kostenefficiëntie) per gebruikscyclus.

Hoe denkt de consument/burger over hergebruik?

Uit een enquête uitgevoerd door RNB onder 950 Vlaamse consumenten blijkt dat consumenten open staan voor hergebruik. Maar liefst 96% zou positief antwoorden wanneer bij de bestelling gevraagd wordt of de maaltijd in een herbruikbaar bakje mag worden meegegeven. De meest genoemde reden is dat dit zorgt voor minder afval en beter is voor het milieu. 91% van de respondenten vindt het een goed idee als voortaan restaurants alleen nog maar herbruikbare bakjes voor afhalen en bezorgen gebruiken. 93% vindt hergebruik ook een goed idee voor festivals en evenementen.

Een ander voorbeeld van draagvlak voor hergebruik is de We Choose Reuse campagne die de afgelopen maanden door talloze burgers, bedrijven en gemeenten is ondertekend, om overheden op te roepen om meer in te zetten op hergebruik.

Welke hergebruikinitiatieven zijn er al op de markt?

Er zijn al meerdere circulaire pioniers die herbruikbare verpakkingen aanbieden, zoals Billiecup, Goodless en Tiffin. Het succesvolle reCIRCLE project had in 2019 zo´n 70.000 herbruikbare containers in omloop in heel Europa. Deze voorbeelden worden nader beschreven in het Handboek Hergebruik dat praktische aspecten beschrijft waar rekening mee moet worden gehouden bij het opzetten van hergebruiksystemen voor afhaal- en bezorgmaaltijdbakjes (zoals logistiek, waarborg en reiniging). Het bevat daarmee niet alleen belangrijke inzichten voor horecaondernemers maar ook beleidsmakers. Het blijft namelijk een uitdaging voor circulaire start-ups om te concurreren met wegwerpverpakkingen en aanvullend overheidsbeleid is nodig om hergebruiksystemen te ondersteunen en op te schalen. Dit rapport over best practises toont aan dat het kan.

Wat is de rol van overheidsbeleid?

In een overleg met de Kamercommissie voor Leefmilieu erkent Minister Khattabi dat het probleem van wegwerpplastics bij de bron moet worden aangepakt, en dat alle problematische en onnodige kunststofartikelen dienen te worden geëlimineerd via de omzetting van de SUPD.

Het ontwerp Koninklijk Besluit stelt daarom een verbod voor op eenmalige take-away plastic drinkbekers en voedselverpakkingen voor eten dat bestemd is voor onmiddellijke consumptie, ter plaatse of om mee te nemen. Deze maatregel sluit aan bij de ambitie van België om koploper te zijn in de circulaire economie, wat een intensievere inzet op preventie en hergebruik van verpakkingen vergt. Indien de maatregel ook geldt voor niet-plastic verpakkingen zal het de transitie van wegwerp naar herbruikbare verpakkingen effectief versnellen. De oplossingen zoals beschreven in het Handboek Hergebruik tonen aan dat het mogelijk is om af te stappen van wegwerpverpakkingen.

In hetzelfde overleg stelt de Minister dat het beleid rondom kunststoffen en herbruikbaarheid in het nieuwe federale actieplan inzake circulaire economie zal worden uiteengezet. Betere implementatie en handhaving van het huidige beleid op zowel federaal als regionaal niveau (zie Samenwerkingsakkoord) is echter nu al nodig.

Op regionaal niveau worden al maatregelen getroffen tegen wegwerpverpakkingen, zoals het VLAREMA verbod op wegwerp drankverpakkingen (en voedselcontainers) bij publieke overheden en evenementen. Daarnaast heeft Vlaanderen ook een Uitvoeringsplan Kunststoffen 2020-2025 en Green Deal “Anders Verpakken” (zie tekstkader).

Welke beleidsmaatregelen zijn er verder nodig?

Het huidige beleid is ontoereikend om de hergebruiktransitie effectief te versnellen. Ook met een eventueel verbod op plastic wegwerpbekers en maaltijdcontainers zijn er additionele maatregelen nodig op zowel federaal als regionaal niveau om hergebruiksystemen op te schalen. Ambitieuze kwantitatieve doelstellingen voor hergebruik moeten voorkomen dat het probleem verschuift naar andere wegwerpmaterialen. RNB stelt voor als doelstellingen voor hergebruik:

• 50% in 2025 voor het aandeel herbruikbare drinkbekers, en 80% in 2030;

• 30% in 2025 voor het aandeel herbruikbare maaltijdcontainers, en 50% in 2030.

Daarnaast pleit RNB voor het beprijzen van alle wegwerpverpakkingen voor afhalen en bezorgen van dranken/maaltijden; het verplicht aanbieden van herbruikbare verpakkingen in de horeca (zoals in Frankrijk en Duitsland); nationale richtlijnen/standaarden m.b.t. praktische aspecten (om ondernemers te helpen met o.a. circulair ontwerp, reinigingssystemen, statiegeld en logistiek); het opzetten van een daadkrachtig transitieprogramma zoals Mission Reuse waar ook milieuorganisaties bij zijn betrokken, en actieve (financiële) ondersteuning vanuit Fost Plus.

Wat doen andere landen om hergebruik te stimuleren?

Het beste voorbeeld dat als inspiratie kan dienen voor nieuw beleid rondom herbruikbare verpakkingen is de Franse circulaire economie wet die meerdere maatregelen omvat om het gebruik van plastic wegwerpverpakkingen terug te dringen, waaronder:

• Vanaf 1 januari 2022 geldt een verplichting tot hergebruik van bekers, bestek, borden en recipiënten die worden gebruikt voor een (dagelijkse) thuisbezorgingsdienst;
• De Franse overheid gebruikt niet langer wegwerpplastics binnen eigen instellingen of evenementen vanaf 2022;
• Vanaf 1 januari 2023 geldt de verplichting voor herbruikbaar tafelgerei en recipiënten voor maaltijden en en dranken die binnen horecalocaties worden geconsumeerd;
• Tegen 2023 moet 5% van alle verpakkingen die op de markt worden geplaatst herbruikbaar moet zijn, en tegen 2027 is dit 10%;
• 50% reductiedoelstelling voor plastic flessen tegen 2029.

Daarnaast heeft de Franse overheid een convenant gesloten met diverse marktpartijen waaronder maaltijdbezorgers om gezamenlijk te werken aan herbruikbare verpakkingen en pilotprojecten. Streven is bezorgingen zonder plastic verpakkingen voor eenmalig gebruik in 50% van de gevallen voor 1 januari 2022 en 70% voor 1 januari 2023.

Ook in Duitsland is dit jaar wetgeving aangenomen die de horeca verplicht vanaf 2023 herbruikbare verpakkingen aan te bieden voor zowel on-site als on-the-go consumptie.

Nederland overweegt momenteel om het aanbieden van wegwerpbekers en –maaltijdverpakkingen op evenementen of in restaurants, kantines, cateringfaciliteiten te verbieden, en het aanbieden van herbruikbare verpakkingen voor consumptie on-the-go en bezorging aan huis verplicht te stellen. Ook wordt het waarschijnlijk verboden in koppelverkoop (door producenten/merkeigenaren) wegwerpbekers en –maaltijdverpakkingen gratis aan te bieden.