Deze doelstellingen helpen producenten om het grondstoffengebruik voor hun producten terug te brengen. De beschikbaarheid van grondstoffen staat momenteel sterk onder druk door Putin’s oorlog in Oekraïne.

Toen de covid-pandemie in 2020 in volle hevigheid toesloeg, gingen veel landen ‘op slot’. Het legde bloot hoezeer Nederland en de rest van Europa afhankelijk zijn van een constante grondstoffen-toevoer van buitenaf. Het containerschip de Ever Given, dat in 2021 vast kwam te liggen in het Suezkanaal, verstoorde maandenlang de aanvoer van essentiële grondstoffen, materialen en producten.  Dit onderstreepte onze afhankelijkheid van buitenlandse invoer nog eens extra.

De oorlog in de Oekraïne stelt nu wereldwijd onze grondstoffen-afhankelijkheid op scherp . Het gebruik van Russische gas en olie staat in Europa al maanden in het centrum van de belangstelling.

Grondstoffengebruik leidt tot klimaatverandering en biodiversiteitsverlies 

Er is al veel langer discussie over het gebruik van grondstoffen omdat de winning en verwerking ervan tot materialen en producten tot veel milieuproblemen leidt. Hetzelfde geldt voor de verwerking van afgedankte materialen en producten. Een paar cijfers uit het nieuwe actieplan voor een circulaire economie van de Europese Commissie illustreren dit:

Ons grondstoffengebruik is verantwoordelijk voor de helft van de broeikasgassen, de veroorzakers van klimaatverandering. Meer dan 90% van het biodiversiteitsverlies en de waterstress is toe te schrijven aan de winning en verwerking van grondstoffengebruik. Het wereldwijde grondstoffengebruik zal naar verwachting de komende 40 jaar verdubbelen. De afvalproductie zal als gevolg daarvan met meer dan 70% toenemen.

Ook tal van andere milieuproblemen zijn gerelateerd aan ons grondstoffengebruik, zoals de plastic soep in de zee en de stikstofcrisis. Het terugdringen van ons grondstoffengebruik ten behoeve van het milieu was daarom een beleidsprioriteit voordat het ook geopolitiek urgent werd. Het stond al centraal in het Nederlandse beleidsprogramma ‘Nederland circulair in 2050’ uit 2016, en in Europa’s nieuwe actieplan voor een circulaire economie uit 2020.

Doelstellingen helpen producenten op weg naar minder grondstoffen

Ons grondstoffengebruik is grotendeels terug te voeren op de productie en consumptie van producten. Consumenten hebben door hun aankoopgedrag een rol te spelen, maar zijn ook afhankelijk van het aanbod van producten. Dus vooral de inzet van producenten is cruciaal in het terugdringen van ons grondstoffengebruik.

Zowel de Nederlandse overheid als de Europese Commissie willen dat producenten hun producten verduurzamen. Daar hebben producenten houvast en zekerheid voor nodig. Doelstellingen spelen daarbij een belangrijke rol. Ze geven richting aan hoe producenten hun producten hun  producten duurzamer kunnen maken.

Recyclingdoelstellingen onvoldoende voor minder grondstoffen 

Producenten zijn nu al verantwoordelijk voor hun producten nadat die door consumenten zijn afgedankt. Van dat productafval moeten ze nu al minimaal een deel recyclen. Wettelijk vastgelegde recyclingdoelstellingen verplichten producenten hiertoe.

Aanscherping van de recyclingdoelstellingen zorgt ervoor dat er steeds meer afgedankte producten het recyclingproces ingaan (meer recycling). Maar recyclingdoelstellingen zorgen er niet voor dat de gerecyclede materialen uit het recyclingproces ook weer worden gebruikt voor het maken van dezelfde nieuwe producten (betere recycling). Gerecyclede (secundaire) materialen hebben daar nu meestal te weinig kwaliteit voor. Hierdoor blijven grondstoffen nodig om nieuwe (primaire) materialen te produceren.

In de praktijk blijkt inderdaad dat er wel meer productafval wordt gerecycled, maar dat ook de hoeveelheid nieuwe (primaire) materialen en dus onze grondstoffenvraag tot aan de corona crisis is blijven groeien. Kortom, recyclingdoelstellingen alleen zijn ontoereikend om ons grondstoffengebruik flink te reduceren.

Vijf Europese landen vragen om aanvullende doelstellingen voor preventie, hergebruik en recycled content

Gerecyclede materialen uit het recycling proces moeten voldoende kwaliteit gaan krijgen om primaire materialen te gaan vervangen in nieuwe gelijksoortige producten. Hierop kan Europa sturen met zogenoemde ‘recycled content’ doelstellingen. Die stellen minimum eisen aan het aandeel gerecyclede materialen in nieuwe producten,

Naast recyclingdoelstellingen (meer recycling) en recycled content doelstellingen (betere recycling) zijn ook doelstellingen nodig voor meer hergebruik en voor minder productgebruik (preventie). De milieuministers van Oostenrijk, Denemarken, Luxemburg, Nederland en Zweden drongen er begin dit jaar in een gezamenlijke brief dan ook bij de Europese Commissie op aan om zulke doelstellingen op te nemen in de Europese verpakkingsrichtlijn.

De verpakkingsrichtlijn wordt momenteel herzien door de Europese Commissie. De Europese Commissie overwoog al om doelstellingen voor hergebruik op te nemen. De vijf landen vragen de Europese Commissie om daar doelstellingen voor preventie (minder productgebruik) en voor recycled content aan toe te voegen.

Naast de Europese verpakkingsrichtlijn is de Europese Commissie ook bezig de Europese kaderrichtlijn afvalstoffen te herzien. Als de Europese Commissie besluit tot aparte doelstellingen voor preventie (minder productgebruik), hergebruik, en meer en betere recycling, dan zijn alle lidstaten en ook Nederland verplicht in deze doelstellingen over te nemen.

Vier circulaire doelstellingen voor minder grondstoffengebruik 

Een groep Nederlandse academici heeft op initiatief van Recycling Netwerk en Het Groene Brein een systematiek ontwikkeld om circulaire doelstellingen voor productgroepen vast te stellen die in samenhang het grondstoffengebruik voor die productgroepen terugbrengt. Het gaat om circulaire doelstellingen voor preventie (minder productgebruik), meer hergebruik en meer en betere recycling.

De systematiek bestaat uit 12 criteria waaraan deze circulaire doelstellingen moeten voldoen, en rekenregels om voor een productgroep kwantitatieve doelstellingen voor preventie (minder productgebruik), meer hergebruik en meer en betere recycling mee vast te stellen. De criteria zijn gebaseerd op beleidsdocumenten en de literatuur.

Download het rapport

Om te laten zien hoe de systematiek werkt, hebben de academici deze toegepast op glasverpakkingen. Het format voor de circulaire doelstellingen voor glasverpakkingen in een gegeven doeljaar zijn als volgt:

• Preventiedoelstellingen: Maximale hoeveelheid in kton te gebruiken nieuw op de markt gebrachte glasverpakkingen
• Hergebruiksdoelstellingen: Minimum aandeel herbruikbare glasverpakkingen in de hoeveelheid nieuw op de markt gebrachte glasverpakkingen
• Recyclingdoelstelling (meer recycling): Het minimum aandeel te recyclen glasverpakkingsafval waarvoor nieuw op de markt gebrachte glasverpakkingen als maat gelden
• Recycled content doelstelling (betere recycling): Minimum aandeel gerecyclede materialen in de hoeveelheid nieuw op de markt gebrachte glasverpakkingen (als maat voor de kwaliteit van deze gerecyclede materialen)

De recyclingdoelstellingen blijven identiek aan de al bestaande recyclingdoelstellingen, en de hergebruiksdoelstellingen en recycled content doelstellingen volgen hetzelfde format.

Circulaire doelstellingen voor glasverpakkingen als voorbeeld

Het voorbeeld voor de glasverpakkingen laat zien dat meerdere combinaties van preventie, hergebruik en meer en betere recycling tot eenzelfde grondstoffenreductie leiden. Dit geeft de overheid ruimte om samen met producenten en belanghebbenden de meest wenselijke combinatie van circulaire doelstellingen hiervoor vast te stellen.

Voor het glasverpakkingsvoorbeeld blijkt hergebruik bijna even effectief als preventie. Dat komt omdat herbruikbare glasverpakkingen, nu vooral bierflesjes, wel 20 á 30 maal kunnen worden hergebruikt. Bij andere verpakkingen en producten, als ze al worden hergebruikt, ligt het aantal hergebruiken doorgaans veel lager. Preventie is dan veruit effectiever dan hergebruik.

Door meer en betere recycling kan het grondstoffengebruik theoretisch wel, maar in de praktijk niet volledig worden teruggedrongen. Vergeleken met verpakkingen van andere materialen scoort recycling van glasverpakkingen goed, maar er moet nog veel gebeuren alvorens hooguit zo’n 60% grondstoffenreductie als realistisch haalbaar maximum te bereiken.

Preventie als minder producten in kiloton (niet per se in aantal)

Preventie betekent hierboven telkens minder productgebruik in gewicht. Dat kan door minder producten in aantal te gebruiken, zoals door autodelen of smartphones met veel functies in één (telefoon, camera, internet etc.), maar ook door producten materiaal-efficiënter te ontwerpen.

Het Europese en Nederlandse beleid gebruikt preventie meestal als synoniem voor afvalreductie. Met afvalreductie wil de Europese Commissie indirect grondstoffenreductie realiseren. Hierboven is al betoogd dat recycling, als afvalreductiemethode, niet perse tot grondstoffenreductie leidt. Daarom is de systematiek voor de circulaire doelstellingen ook zo waardevol. Die sturen direct op minder grondstoffengebruik.

De vijf academici pleiten er ook voor om preventie voortaan systematisch in de betekenis van minder productgebruik te hanteren. Preventie (minder productgebruik), hergebruik en (meer en betere) recycling zijn dan strategieën om zowel afval als grondstoffen te reduceren.

Het Groene Brein

De groep academici bestaat uit José Potting van Recycling Netwerk Benelux, Ernst Worrell van Universiteit Utrecht, Arnold Tukker van Universiteit Leiden, Antoine Heideveld van Het Groene Brein, Marko Hekkert van Universiteit Utrecht en Jacqueline Cramer van Universiteit Utrecht en voormalig milieuminister.

Het Groene Brein vormt de brug tussen wetenschap en praktijk in het kader van de circulaire economie en andere duurzame transities. Met haar netwerk van 170 academici uit allerlei disciplines maken we concrete stappen naar een duurzame, inclusieve economie.

Recycling Netwerk Benelux (RNB) is een zelfstandige milieuorganisatie die werkt rond het thema van grondstoffen en de impact ervan. Ons doel is het zoveel mogelijk beperken van de milieuschade die wordt veroorzaakt door de winning en verwerking van grondstoffen tot materialen en producten, en bij de verwerking van afgedankte producten.

Download het Op weg naar circulaire doelstellingen (volledig rapport, PDF)

Download Op weg naar circulaire doelstellingen (samenvatting, PDF)